دوفصلنامه

کتاب «تنظیم حکومتی دین و التزام مذهبی؛ تحلیل تجربی در سه سطح جهانی، کشورهای اسلامی و ایران» نوشتۀ محمدرضا طالبان است که به‌تازگی (زمستان ۱۴۰۲) از سوی پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی و انتشارت عروج منتشر شده است. نویسندۀ کتاب، دانشیار جامعه‌شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی و دارای ده‌ها مقاله و اثر در حوزۀ جامعه‌شناسی دین است. این نوشتار گزارش نشست نقد کتاب یادشده با حضور طالبان نویسندۀ اثر و علیرضا شجاعی‌زند و سیدحسین سراج‌زاده به عنوان ناقد است. کتاب حول این مسئلۀ دیرپا شکل گرفته که جامعه‌پذیری رسمی مذهبی توسط حکومت پساانقلابی ایران در چند دهۀ اخیر، چه تأثیری بر دین‌داری ایرانیان گذاشته است؟ نویسنده در پاسخ با رجوع به استدلال‌های ارائه‌شده توسط اندیشمندان ایرانی و ردیابی مسئله در ادبیات جامعه‌شناسی دین، به دو جواب متضاد ذیل دو پارادایم یا دیدگاه نظری سکولاریزاسیون و اقتصاد بازار دین رسیده است. طرفداران رویکرد نظری اقتصاد بازار دین با اقامۀ استدلال‌هایی تأثیر مزبور را منفی می‌دانند و بر این باورند که تلاش چنددهه‌ای حکومت دینی برای جامعه‌پذیری مذهبی مردم و تنظیم مذهبی هرچه بیشتر جامعه، خواه‌ناخواه موجب کاهش التزام مذهبی ایرانیان شده است. در مقابل، برخی اندیشمندان ایرانی و نیز جامعه‌شناسان طرفدار رویکرد نظری سکولاریزاسیون، تغییر ساختارهای جامعه و تعبیۀ برخی نظام‌های پاداش‌دهی اجتماعی را موجب ایجاد انگیزش تسهیل و تقویت هرچه بیشتر دین‌داری و افزایش التزام مذهبی ایرانیان می‌دانند. اثر حاضر در مقام آزمون تجربی رویکردهای یادشده در ایران تلاش نموده تا نشان دهد که نتایج یک مطالعۀ سیستماتیک علمی با اتخاذ روش تطبیقی چندسطحی تا چه حد برای مدعاهای مزبور دلالت تأییدی یا ابطالی دارند.